Hvað er siðferði?

Siðferði er hugtak sem vísar til þeirra gilda, reglna og viðmiða sem móta hugmyndir okkar um hvað sé rétt og rangt, gott og illt, réttlætanlegt eða óréttlátt í mannlegri breytni. Það tengist því hvernig við eigum að haga okkur gagnvart öðrum, samfélaginu og jafnvel okkur sjálfum.

Hægt er að nálgast siðferði á nokkra vegu:

• Sem reglur og viðmið: Óskráðar eða skráðar reglur sem stýra hegðun fólks (t.d. að segja satt, standa við loforð, sýna virðingu).

• Sem gildi: Hugmyndir um það sem skiptir máli í lífinu (t.d. réttlæti, heiðarleiki, velferð, frelsi).

• Sem siðfræðilegt viðfangsefni: Fræðin sem rannsaka siðferði heita siðfræði (e. ethics) og leitast við að greina og rökstyðja hvað gerir gjörðir réttar eða rangar.

Í stuttu máli má segja að siðferði sé „vegvísir“ manneskjunnar í samskiptum við aðra – það hjálpar okkur að taka afstöðu, dæma um athafnir og finna sameiginlegar reglur til að lifa saman í samfélagi.

Heimspekileg sjónarhorn á siðferði:

1.       Kantíska siðfræðin (skyldusiðfræði)

• Immanuel Kant hélt því fram að gjörðir væru réttar ef þær væru gerðar af skyldurækni, ekki af eiginhagsmunum.

• Hann setti fram hið svokallaða kategoríska skilyrði: „Breyttu aðeins eftir þeirri reglu sem þú getur jafnframt viljað að verði að almennu lögmáli.“

Dæmi: Ef þú ljúgir til að bjarga þér, spyr Kant: „Hvað ef allir gerðu það sama?“ – samfélagið myndi hrynja.

2.       Nytjastefnan (afleiðingasiðfræði)

• Jeremy Bentham og John Stuart Mill lögðu áherslu á að réttar gjörðir væru þær sem hámarka hamingju eða vellíðan fyrir sem flesta.
  

Dæmi: Ef þú stendur frammi fyrir ákvörðun sem hefur áhrif á marga, áttu að velja það sem skilar sem mestum heildarhag.

3.       Dygðasiðfræði (Aristóteles)

• Leggur ekki áherslu á reglur eða afleiðingar heldur á persónueiginleika.

• Siðferðilega góður einstaklingur er sá sem þroskar dygðir eins og hugrekki, hófsemi, réttlæti og visku.
  

Dæmi: Að segja sannleikann er ekki aðeins skylda, heldur hluti af því að vera heiðvirkur og góð manneskja.

4.       Samfélagssáttmálakenningar (t.d. Hobbes, Rousseau, Rawls)

• Siðferði sprettur af samkomulagi fólks um reglur sem gera lífið mögulegt í samfélagi.

• John Rawls setti t.d. fram hugmyndina um „réttlæti sem sanngirni“ – að reglur ættu að vera ákveðnar eins og enginn vissi hvaða stöðu hann hefði í samfélaginu.

Siðferði í daglegu lífi og samfélagi

• Í fjölskyldu og vináttu: Við reynum að vera heiðarleg, hjálpsöm og styðjandi – annars rofnar traust.

• Í vinnu og skóla: Við þurfum að virða reglur, sanngirni og ábyrgð – annars skapast óréttlæti eða misrétti.

• Í samfélagsumræðu: Siðferði birtist þegar við ræðum hvað sé rétt að gera í erfiðum málum, eins og loftslagsmálum, velferðarkerfi eða réttindum minnihlutahópa.

Samantekt:

Siðferði er bæði persónulegt (hvernig ég vil vera sem manneskja) og sameiginlegt (hvernig við viljum lifa saman í samfélagi). Heimspekingar hafa mismunandi svör við því hvað skiptir mestu máli – reglur, afleiðingar eða dygðir – en öll sjónarhornin hjálpa okkur að hugsa dýpra um hvað sé rétt og rangt.