Hver staðan á almennu siðferði í íslensku samfélagi?

• Hversu vel birtist siðferðilegt viðhorf („gjörðir“) í daglegu lífi – t.d. í viðskiptum, stjórnsýslu, fjölskyldum og vinnustöðum? Það er mun erfiðara að mæla en viðhorf.

  
  

• Er til staðar traust til stofnana, reglna og siðferðilegra ramma þegar hlutirnir fer úrskeiðis? Traust er lykilatriði í siðferði samfélagsins. (Þarna gæti verið pláss til úrbóta.)
  

• Hve vel tekst samfélaginu að fylgja eftir formlegum siðareglum og hvort „óformlegar“ gildin (sanngirni, ábyrgð, gagnsæi) séu í raun tekinn alvarlega?

• Hversu meðvitað er almenningur um siðferðilega þætti og hversu móttækilegt er íslenskt samfélag fyrir gagnrýnni umræðu um siðferði?

Á heildina litið má segja að íslenskt samfélag hafi sterka undirstöðu í siðferðilegum gildum – jafnrétti, félagslegu trausti og ábyrgð. En það eru verklagslegar áskoranir: mismunun/húmanistar, valdabeiting, siðferðileg tvíræðni við viðskipti og stjórnsýslu og gerð breytinga í takti við breyttar kröfur.

Jákvæðar tölur

• Í skýrslu OECD „Government at a Glance 2023“ kemur fram að í Ísland hafi 68 % svarenda haft hátt eða fremur hátt traust til opinberra starfsmanna („civil service“) – það er hæst allra OECD-ríkja.

  
  

• Sama skýrsla sýnir að 50 % svarenda töldu sig hafa hátt eða fremur hátt traust til þjóðar­stjórnarinnar, sem er yfir OECD meðaltal (41 %).

• Samkvæmt skýrslu Transparency International var Ísland með 77 stig af 100 í Corruption Perceptions Index árið 2024 — sem bendir til þess að almennt sé talin tiltölulega lítil spilling í opinbera geiranum.

  
  

Varðar tölur og þróun

• En í skýrslu OECD “Survey on Drivers of Trust in Public Institutions – 2024 Results” kemur fram að aðeins 36 % Íslendinga sögðu að þau hefðu hátt eða fremur hátt traust til þjóðar­stjórnarinnar árið 2023 — sem er undir OECD meðaltal (39 %).
  

• Sama skýrsla bendir á að traust til þingmanna (þ.e. þingsins) og stjórnmálaflokka sé sérstaklega lágt: t.d. aðeins 20 % sögðu að þau treystu stjórnmálaflokkum „hátt eða fremur hátt“.
  

• Þrátt fyrir góða stöðu á alþjóðavísum, þá hefur skora Íslands á CPI lækkað frá t.d. ~82 stigum árið 2012 niður í ~72–77 stig á síðustu árum.

Túlkun og athugasemdir

• Þessar tölur benda til þess að þótt traust til ákveðinna opinberra stofnana og þjónustu sé hæft, er traustið til stjórnmálastofnana og stjórnvalda mun veikara. Þetta gæti bent til þess að almenningur lítur betur á þjónustu- og stjórnunarlegan grunn en á pólitíska vettvanginn.
  

• Það er augljóst að þó Ísland sé í samanburði við mörg önnur ríki í góðum málum — t.d. hátt skor á alþjóðavísum fyrir ákvarðanatöku og spillingu — þá sé viðhald trausts, athygli á siðferðilegum þáttum og gagnrýnin vakning nauðsynleg.
  

• Lækkun skorunnar og traustsins á síðustu árum varar við því að samfélagið gæti verið að upplifa meiri tortryggni eða að meiri krafa sé gerð til ábyrgðar og gagnsæis.